Na naučnoj konferenciji koja je održana 31.05. – 01.06. 2019. godine u Banja Luci od ukupno 66 prijavljenih tema prezentovano je 34. Uzimajući u obzir debate koje su se vodile na sesijama, kao i dostavljene zaključke od strane moderatora, sumirali smo sve dostavljene materijale i donijeli zaključke koje ukazuju na određene probleme, posljedice, ali i moguća rješenja kada je u pitanju položaj marginalizovanih grupa u društvu.
Zaključci sa Sesije I
Kompleksnost društvenog položaja marginalizovanih grupa zahtijeva i kompleksno sagledavanje uzroka takvog položaja, ali i načina rješavanja aktuelnih problema. Shodno tome, naučni odgovori podrazumijevaju multidisciplinarni pristup. Za ovakvim odgovorima tragalo se tokom predstavljanja naučnih radova i diskusija na Sesije 1.O tome svjedoči učešće predstavnika iz različitih naučnih oblasti. Tokom sesije aktivno su sudjelovali predstavnici Fakulteta za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije Univerziteta u Sarajevu, Univerziteta Pécs, Filozofskog fakulteta u Ljubljani, Rijeci, Splitu, Nikšiću i Banjoj Luci, Prirodoslovne i grafičke škole Rijeka, Edukacijsko-rehabilitacijskog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Fakulteta političkih nauka u Sarajevu i Banjoj Luci, Ekonomskog fakulteta Banja Luka, Univerziteta Donja Gorica, Podgorica, Klinike za bolesti zavisnosti “Lorijen” Beograd, Ustavnog suda BiH, Omudsmana za djecu Republike Srpske te samostalnog istraživača iz Skoplja.
Temeljem deduktivnog sažimanja može se konstatovati da je značajan broj radova bio posvećen osvjetljavanju opštih pojmova, među kojima su održivi razvoj, socijalna isključenost, marginalizacija, nezaposlenost, siromaštvo i diskriminacija. Tragajući za uzročno-posljedičnim odnosima ovih pojava, siromaštvo i nezaposlenost prepoznati su kao ključni okidači socijalnog isključivanja pojedinaca, društvenih grupa pa i zajednica, što ih dovodi u poziciju marginalizovanih. S tim u vezi diskriminacija se pojavljuje kao izraz nejednakog postupanja prema jednakima i jednakog postupanja prema nejednakima. Održivi razvoj prepoznat je kao širok koncept koji omogućava socijalno uključivanje, pod uslovom da se dosljedno ostvarjuje balans između ekonomskog rasta, socijalne jednakost/pravde i očuvanja životne sredine.
U pravnom smislu, borba protiv marginalizacije podrazumijeva primjenu međunarodnih standarda, odgovarajuće prakse Evropskog suda za ljudska prava i Ustavnog suda BiH. Rezultati se mogu postići ukoliko se obezbijedi vladavina prava, utvrđivanje i poštovanje normi utemeljenih na međunarodnim propisima, razvoj inkluzivnih institucija, primjena zakona protiv diskriminacije, poštovanje ljudskih prava, primjena mjera jednakosti, osnaživanja i odgovornosti kroz ciljane politike i programe, te izgradnja organizacija civilnog društva.
Posebna pažnja posvećena je diskriminaciji i marginalizaciji starijih osoba, mladih, nezaposlenih, Roma te osoba sa specifičnim zdravstvenim problemeima poput demencije. Za socijalno uključivanje starijih osoba potrebne su nove prakse. Međugeneracijski obrazovni programi za socijalno uključivanje starijih počivaju na idejama cjeloživotnog učenja, socijalne pravde i međugeneracijskog dijaloga. Jedan takav pozitivan primjer iz prakse je kolegij „Pedagogija treće životne dobi“ na Odsjeku za pedagogiju Filozofskog fakulteta u Rijeci. U okviru ovog kolegija uspješno se povezuju mladi (studenti) i starije osobe. Cilj je da se prevlada netrpeljivost društva (posebno mladih) prema osobama treće životne dobi i time utiče na kvalitet njihovog života. Ovakvi pristupi poželjni su u savremenim društvima u kojima je nametnut kult mladosti, u kojima se gubi međugeneracijski kontakt te dolazi do marginalizacija starijih.
U cilju prevladavanja marginalizacije mladih neophodno je omogućiti im osamostaljenje i zasnivanje porodice, što se postiže rješavanjem problema zaposlenja, stanovanja, korupcija, siromaštva, diskriminacije, nasilja. Značajan doprinos mogu dati i mediji koji nerijetko mlade tretiraju kao potencijalno marginalizovane grupe. Zanimljivo istraživanje u vezi sa partnerskim vezama mladih ukazalo je na problem neplanirane trudnoće. U tom pogledu od nadležnih ustanova i službi očekuju se usluge edukacije i savjetovanja.
Kada su u pitanju djeca iz romske populacije, očekuje se dosljedna primjena Konvencije UN o pravima djeteta i socijalna reintegracija djece koja su žrtve zanemarivanja, eksploatacije ili zlostavljanja, mučenja ili drugog oblika okrutnog, nehumanog ili ponižavajućeg postupka ili kazne. Demarginalizaciji doprinosi i efikasno obrazovanje učenika romske pripadnosti što zahtijeva fleksibilne i interkulturalno kompetentne nastavnike.
Učesnici su ukazali i na neke specifične probleme, koji su posljedice procesa društvene tranzicije i neoliberalističkog modela socijalne politike. Jedna od njih je zavisnost od rada, koja je sve češće u gornjoj polovini ljestvice 11 bihejvioralnih zavisnosti. Iako se radi o tzv. "časnoj zavisnosti", koja se u stavovima javnog mnijenja pozitivno vrednuje, treba je tretirati kao svojevrstan poremećaj ponašanja. U uslovima surove tržišne kompeticije strah od gubitka posla postaje sveprisutan balast. Na širem društvenom planu pažlivo treba pratiti proces u kome marginalizacija, u kombinaciji sa političkim ekstremizmom i etno-socijalnim konfliktima, dovodi u pitanje pravne norme i parlamentarnu demokratiju. Ekstremne socijalne grupe postaju realnost u uslovima društvenih kriza i transformacija.
Valjan odgovor je globalno partnerstvo svih društvenih subjekata, zasnovano na globalnoj solidarnosti. Jedan od tih subjekata je i akademska zajednica. Od nje se očekuju, ne samo naučne eksplikacije, nego i aktivno sudjelovanje u provođenju socijalnih promjena u korist marginalizovanih grupa i u pravcu opšte dobrobiti građana.
Zaključci sa Sesije II
U okviru Druge Sesije IV Međunarodne naučna konferencija “Društvene devijacije”- Položaj marginalizovanih grupa u društvu prezentovano je pet radova od ukupno sedam, koji su uvršćeni u program II Sesije Konferencije.
Izloženi radovi bili su fokusirani na probleme individualizacije procene rizika u radu probacione službe sa osuđenima na alternativne sankcije kao marginalizovanom grupom; na problematiku marginalizacije i kolateralne viktimizacije dece čiji su roditelji pod inkarceracijom; na praksu i mogućnosti ublažavanja poremećaja porodičnih odnosa usled zatvaranja osuđenih, putem kvalitatativnog osmišljavanja vremena poseta dece roditelju u zatvoru kroz aktivnosti dečje igraonice u kaznenoj ustanovi i na probleme marginalizacije kod dece koja su smeštena u ustanove socijalne zaštite što kao posledicu ima stvaranje lošije slike o sebi, kao i na ulogu stigmatizacije i etiketiranja u kontekstu stvaranja kriminalne ličnosti..
Nakon izlaganja radova razvila se plodna diskusija u pravcu uočavanja dodatnih problema u izvršenju krivičnih sankcija i mogućnosti da se ublaže odnosno otklone faktori koji doprinose marginalizaciji osuđenih osoba, njihovih porodica i dece, kao i mladih korisnika usluga u domenu socijalne zaštite. Komparirano je stanje u sistemu izvršenja krivičnih sankcija i marginalizacije izvršilaca krivičnih dela, njihovih porodica, prvenstveno dece, kao i dece koja su usled nepovoljnih životnih prilika institucionalizovani u sistemu socijalne zaštite, što je uticalo na stvaranje nepovoljnije slike o sebi. Uočeni su problemi nedovoljne brige o stručnom kadru koji radi u teškim uslovima unutar sistema izvršenja krivičnih sankcija, nedovoljnoj brojnosti, neadekvatnim zakonskim rešenjima u ostvarivanju prava iz rada, insistiranju na administrativnoj strani posla koja dovodi do dizbalansa i pretežnosti u odnosu na vreme posvećeno individualnom i grupnom radu sa osuđenima, a sa druge strane je uočena nedovoljna podrška sistemskih institucija u pomoći i podršci porodicama osuđenih i deci koja su smeštena u institucije socijalne zaštite.
Zaklјučeno je da se nedovoljno uvažavaju istraživanja i praktična iskustva u ciljnoj oblasti, što imputira usložnjavanje ionako nepovoljne situacije povodom marginalizacije populacije obuhvaćene izloženim radovima. Dodatno je uočeno stvaranje nepovoljne medijske slike i stavova javnosti koji idu na ruku intenzivnijoj marginalizaciji ovog dela populacije. Uočene determinante intenziviranja marginalizacije ujedno su smernice za preduzimanje mera i aktivnosti u pravcu otklanjanja i ublažavanja nepovoljnih faktora koji doprinose marginalizaciji specifičnih društvenih grupa koje su obuhvaćene tematikom izloženih radova.
Zaključci sa Sesije III
U okviru ove sesije izlagači su ukazali na višedimenizonalnost procesa marginilizacija različitih društvenih grupa. Posebno je istaknuto da je marginalizacija društvenih grupa opšti društveni problem sa kojim se suočavaju sve države u regionu Zapadnog Balkana, čije rješavanje bi trebalo da stvori društvo jednkih šansi za sve njegove članove. Istaknut je značaj medija u kreiranju javnog mnjenja koje bi trebalo da bude senzibilisano u odnosu na društvenu različitost, jer upravo ona doprinosi razvoju društva. Svi učesnici ove sesije su postigli visok nivo saglasnosti da su marginalizaciji najizloženije žene, osobe sa invaliditetom, stara lica, migranti, pripadnici LGBTIQ populacije i etničkih grupa poput Roma. Iako su pripadnici ovih društvenih grupa, primarno usmereni na sistem socijalne zaštite, obaveza suzbijanja diskriminacije i marginalizacije je na svim društvenim strukturama.
Učesnici konferencije su ukazali i na potrebu za odgovarajućim izmenama normativnog okvira u različitim oblastima poput radnog zakonodavstva, zdravstvene zaštite, obrazovanja itd. Tom prilikom su učesnici ove sesije, kao eksperti iz oblasti različitih društvenih i humanističkih nauka, razmenili iskustva ikonkretne predloge, kako bi se položaaj marginalizovanih društvenih grupa poboljšao. Tako, iznet je i predlog za izmenu Zakona o visokom obrazovanju Republike Srbije, u smislu da se propuštanje da se pristupi obrazovnim ustanovama prilagode učenicima i studentima sa invaliditetom smatra aktom neposredne diskriminacije.
Konačno, svi učesnici sesije su se saglasili da je neophodno sprovoditi dalja multidisciplinarna istraživanja i izučavanja procesa društvene marginalizacije, čime bi naučnoistraživački rad dobio aplikativni karakter i u budućnosti uticao na pobljšanje društvenih odnosa.
Zaključci sa Sesije IV
Naučni članci četvrte sesije su prevashodno bili usklađeni sa temom IV Međunarodne naučne konferencije „Položaj marginalizovanih grupa u društvu” i suštinsku su se odnosili na pojedinačne i sveobuhvatne marginalizovane grupe koje se u društvu pojavljuju. S tim u vezi, najveći broj radova se odnosio na migrante, njihov položaj, migrantske krize i sl. Ništa manje značajno, izlagani su radovi i koji se odnose na položaj civila i njihovu zaštitu u oružanim sukobima, kao i rad o jačanju desničarskog ektremizma na sigurnost u društvu, te i nezaobilazan položaj žrtava trgovine ljude i njihov marginalizovan položaj.
U vrlo aktivnoj diskusiji prilikom izlaganja referata učesnika sesije koji su proistekle iz najpre targetiranja marginalizovanih grupa, a potom i na ukazivanju načina da se problemi marginalizacije u društvu, predhodno navedenih grupa, i riješe. Učenici sesije su svojim naučnim pristupom, kao i praktičnih iskustvom koji poseduju ukazali na moguće načine rješavanja boljeg položaja marginalizovanih grupa koji se odnose na bolje i efikasnije instrumente države, normativu, ali i pojedninca i građana u odnosu prema marginalizovanim grupama.
U smislu migrantskih kriza, došlo se do zaključka da je radi poboljšanja položaja migranata, pojedinci i države prema migrantima odnose ravnopravno kao i prema ostalim građanima, kojom prilikom je na primjerima iz svakodnevnih štampanih i elektronskih novina i tabloida u periodu proteklih godina, kada je bilo i posebno aktuelno kretanje migranata preko državnih granica, po mjesecima ukazano kolikim se brojkama licitiralo u smislu ulaska migranata na prostore Republike Srbije. Stvaranje panike i uzbune naslovima koji su u toku izlaganja referata navedeni, stvorili su direktnu odbojnost i neprihvatanje njihovog kretanja. Isto tako je ukazano i na to da su ozbiljniji časopisi drugačije izveštavali o migrantskim krizama, azilantima i izbeglicama, na koji način se i kod građana stvarala drugačija slika o ovim pojavama, pa shodno tome i shvatanju njihovog položaja u (ne)marginalizovan položaj. Za razliku od forsiranja senzacionalističkog diskursa u tabloidima, pomješanog sa strahom i panikom, odnosno brzim uzbuđivanjem publike, ozbiljna štampa razvija humani aspekt migrantske krize, sa elementima kritičkog istraživanja.
U smislu položaja civila u oružanim sukobima došlo se do zaključka da je u svim oružanim sukobima koji se danas vode civili i civilno stanovništvo daleko ugroženije nego ranije, iako postoji niz normi međunarodnog prava koje se odnose na zaštitu civilnog stanovništva u oružanim sukobima. Ukazano je i na to da se ne ponove primjeri stradanja civila i civilnog stanovništva koja su se sretala u oružanim sukobima kako međunarodnog tako i nemeđunarodnog karaktera. Poboljšanje položaja civila u oružanim sukobima bi bilo sprovedeno ako bi došlo do humanizacije rata, a zaštita civila ukoliko bi došlo do njihovog potpunog isključenja u oružanim sukobima.
U smislu položaja žrtva trgovine ljudima, takođe je ukazano na njihovo marginalozovan položaj koji je bio prikazan i u analizi sudkog slučaja, a koji se odnosio na to da je u procesu njihovog vrbovanja i postajanja žrtve trgovine ljudima, upravo doprineo njihov loš materijalni status, nemaština, želja za radom i zaradom, neiskustvo, odsustvo bilo kog putovanja, pa čak i ne posedovanja putne isprave. Prepoznavanjem ovih grupa i njihovo uključivanje u redovne tokove, u čemu bi doprinela adekvatna sociljna politika i socijalni program svake države, dovelo do smanjivanja marginalizovanog položaja ovih grupa, pa ujedno i smanjenja potencijalnih žrtava trovine ljudima.
I na kraju, predlozi, komentari, sugestije i zaključci koji su nastali prilikom izalaganja naučnih članaka i diskusije, ukazuju na to da bi do boljeg položaja navedenih maginalizovanih grupa uticale izmene zakonodastva u smislu normi koje se odnose na bolju zaštitu ovih grupa, zatim ispravniji način informisanja građana prilikom sredstva javnih informisanja, stvaranje bolje socijalne politike i bolje uticanje na pojedince i društvo u smislu stvaranja svijesti o postojanju i humanizaciji marginlizovanih grupa, svim dozvoljenim mehanizmima, sredstvima i instrumentima moci.
Takođe, panel diskusija koja je vođena na kraju naučne konferencije dala je objektivnu sliku problema marginalizacije, ali i ukazala kako i na koji način je moguće aplikativno djelovati u rješavanju problema marginalizacije. Razgovor o opštoj društvenoj situaciji LGBT populacije u Srbiji, položaju osoba sa invaliditetom i ulogom personalnog asistenta, kao ulozi socijalnih radnika u radu sa marginalizovanim grupama dali su realnu i objektivnu sliku o ključnoj temi skupa.
Na osnovu navedenih zaključaka i prijedloga opšti utisak da je naučna konferencija opravdala svoj cilj i sa naučnog, ali i sa društvenog aspekta, dajući konkretne zaključke i prijedloge kako i na koji prevazići probleme marginalizovanih grupa u društvu.
Banja Luka, 08.06.2019. godine
Organizacioni i naučni odbor skupa